Baştan ayırt edelim ahlak deyince toplumca indirgenen “bel altı” ahlak değil kastımız. O başka bir konu. Dini ahlak da değil sözünü edeceğimiz; o da başka bir konu. Zaten kabul etmeliyiz ki din, ahlak ve etiği kapsamakta yetersiz kalacaktır. Bizim bahsedeceğimiz evrensel ahlak ve evrensel etik olacaktır.
Spinoza’ınEthika’sından, Descartes’ten, Kant’tan bahsedip ayrıntıyla boğmayacağım okuru. Sade anlaşılır bir dille meramımı anlatmayı seçeceğim.
Ahlak, bireylerin davranışlarını düzenlemeyi amaçlayan, bunu yaparken de iyi ya da kötü, doğru ya da yanlış davranışın ne olduğu sorusuna yanıtlar veren kuralların tümüdür. Bir topluluk içinde yaşayan insanların davranışlarını ve birbiriyle olan ilişkilerini düzenlemek amacıyla oluşturulmuş eylem kuralları, normlar silsilesi ve değerler sistemidir. Ahlak bize neyin doğru neyin yanlış olduğunu söyler.
Ahlak dinin dışında bir toplum sözleşmesidir. Ümmet toplumlarından ulus toplumlarına dönüşen insanların ahlak kurallarını bir toplum sözleşmesine dayandırarak ortaya koymasıdır.
Ahlak konusunda en güzel tespitlerden birini ErichFromm yapar. Ahlakı ikiye ayırır. Hümanist ahlak ve otoriter ahlak diye. Hümanist ahlakı biliyoruz. Özgür bireylerin oluşturduğu toplumlarda ortaya çıkan ve zamana göre değişen yazısız birlikte yaşamın kurallarıdır. Otoriter ahlak ise bireyden ve toplumdan bağımsız olarak otoritenin ahlak diye dayatmalarıdır. Bilinen, insanların yemesine içmesine oturmasına kalkmasına yatmasına hatta kime selam verip vermeyeceğine karar verip kutsiyet yükleyerek hayatı şekillendirme çabasında olan otoritelerdir. Bireysel olarak ve merkeze insan konduğunda ahlakla hiç ilgisi olmadığı halde meşruiyet kazandırmak için ahlak kelimesini kullananlardır
Ahlakla etik arasında bazı nüans farklılıkları olsa da çoğunlukla birbirinin yerine kullanılır. Kısaca etik, felsefenin ahlaki değerlerle ilgili olan alt dalına karşılık gelir. Etik, ahlakın felsefesidir.
Ahlâk insan davranışları üzerinde çalışırken etik evrensel felsefi prensipler üzerinde çalışır.
Peki, bütün insanlar için ortak olarak benimsenen ahlak yasaları var mıdır? Herkes için iyi ya da kötü kabul edilebilecek eylem ölçütleri veya değerleri var mıdır? Bu konuda fikirler ikiye ayrılır.
Kişi, iyi ve kötü üzerine çağından ve toplumundan farklı düşünebilir. Bu farklı düşünceler herkes için geçerli bir ahlak yasasının olamayacağı fikrinde birleşir. Bu görüşlerden faydacılık, her bireyin kendi çıkarlarına göre ilke ve davranışlar belirlediğini, hazcılık, insanların bireysel mutluluk ve hazlarının peşinde olduğunu, egoizm, kişinin kural ve davranışlarının temeline kendini koyduğunu, anarşizm ise herkesin ortak çıkarları olamayacağını savunur.
Bu görüşlere karşıt olarak herkes tarafından kabul edilen evrensel ahlak yasalarının mümkün olduğunu savunan görüşler vardır. Bu görüşlerden utilitarizm, olabildiğince çok insana fayda sağlayacak ortak ahlaki yasaların mümkün olduğunu savunur. Sezgicilik, insanın sezgilerine uyarak iyi ve kötüyü ayırt edebileceğini, erdem etiği ise insanları mutlu edebilecek ahlaki tutumun bilgiyle sağlanabileceğini savunur.
Ahlakın nasıl edinildiği de tartışma konusudur. Bu konuda da fikir ve görüşler ikiye ayrılır:
Bir görüşe göre ahlakın doğuştan edinildiği, kişinin yaratılışından kaynaklandığı öne sürülür. Bu nedenle kişinin kendisine yaptığı telkinlerle oluşur. Vicdan önemli ve belirleyici bir kavram olarak görülür. Ahlakın terazisi vicdandır.
Bir diğer görüşe göre ahlakın sonradan edinildiği, aile, okul, çevre, din gibi kurumlar aracılığıyla toplum tarafından bireye aktarıldığı kabul edilir. Felsefedeki “TabulaRasa” (Boş Levha) anlayışı savunulur. Bu anlayışa göre insan zihni boş bir levha (tablo) gibidir. Doğumda insan zihni boştur ve sonradan toplumsal etkileşimle doldurulur. Bu nedenle Objektif Ahlak bireyin diğer insanlara nasıl davranacağını belirler.
Biz, ahlâk ve etik kavramların neresindeyiz takdirlerinize bırakıyorum ama gelişmiş ülkeler uzun zaman içinde büyük emekler harcayarak bu günkü ahlâk ve etik anlayışı düzeyine erişmişlerdir. Bariz örnek olarak İskandinav ülkelerini gösterebiliriz.
Ve son not: Etik ve ahlak direkt olarak özgür irade ile bağlantılıdır. Özgür irade olmadan ahlak olmaz, etik olunamaz…
